مروارید بی رقیب ایران در صدف غفلت

تا پیش از اکتشاف نفت در سواحل جنوبی خلیج فارس و کشورهای عربی آن سوی دریای عمان، مروارید شاهرگ حیاتی منطقه به شمار می رفت و نبض این تجارت جهانی در بوشهر می تپید و هر سال هزاران قیراط مروارید از بوشهر به سرزمین های دور آن سوی آب ها صادر می شد.

حدود ۹۰ سال پیش مروارید تنها منبع ثروت و بزرگ ترین زمینه اشتغال ساحل نشینان جنوبی را در این دوران فراهم آورده بود. تعداد ناوگان های صیادی در هر بندر در سده نوزدهم تصویر ساده ای از اقتصاد سواحل نشینان جنوب کشور را نشان می دهد.

براساس مستندات تاریخی صید مروارید و تجارت دریایی آن مهم ترین منبع درآمد بابل و شوش بوده و مروارید در کنار ابریشم در سراسر راه ابریشم تجارت سودآوری را برای دربار هخامنشیان در پی داشت. در سده های اخیر نیز اگر مروارید نبود کویت هم نبود، بحرین هم هیچ گاه نمی توانست به استقلال اقتصادی و سیاسی دست یابد. در قرن نوزدهم بحرین مرکز کشاکش های سیاسی میان ایران، مسقط(عمان)، انگلستان و عثمانی – پرتغال و حجاز به ویژه امیرعبدالعزیز و عناصر قبیله ای ساکن در نواحی ساحلی بود. درآمد سرشار حاصل از صید مروارید عامل اصلی بروز این اختلافات و لشکرکشی ها محسوب می شد که باعث رقابت شدید این قدرت ها در خلیج فارس و تجدید و احیای قدرت عناصر قبیله ای در این منطقه شد. نواحی جنوبی ایران، حدفاصل بندرعباس تا بحرین محل رقابت و درگیری های خونین حکام محلی و سران قبایل بود و این گونه بود که در اوایل قرن بیستم با دخالت انگلستان مرکز تجارت دریایی و مروارید از بوشهر و (بندر) لنگه به هند و بمبئی، دبی، بحرین و قطیف (در حجاز) انتقال یافت.

براساس اسناد موجود در قرن نوزدهم بیش از ۳۵۰ هزارنفر از ساکنان مناطق جنوبی و شمالی از طریق تجارت مروارید ارتزاق می کردند و ۷۵ هزار نفر به طور مستقیم با ناوگانی مرکب از ۶ هزار قایق بزرگ و کوچک به کار صید مروارید مشغول بودند. تعداد زیادی نیز به عنوان سرمایه گذار به کار تامین مالی قایق ها و صیادان می پرداختند و فعالیت های مرتبط با صید مروارید، درآمد سرشار حاصل از آن و اهمیت این صنعت در زندگی ساکنان حاشیه خلیج فارس، حضور و رقابت کشورهای استعماری را در خلیج فارس توجیه پذیر کرده بود. بازرگانان مروارید خلیج فارس را «طوّاش» می گفتند و او کسی بود که وقتی صیادان مروارید را به حجره او می آوردند، وی مروارید را پس از «عیاری» و «نظاری» (تعیین عیار و بررسی چشمی مرغوبیت مروارید) به دلالان انگلیسی ، هندی و فرنگی (فرانسه ، ایتالیا و …) می فروخت.

رضا طاهری در کتاب «از مروارید تا نفت» به شرح کارنامه اقتصادی مروارید در خلیج فارس می پردازد و فروش بالای مروارید را بیانگر اهمیت مروارید در زندگی ساحل نشینان خلیج فارس می داند. وی می نویسد: مروارید در گذشته نقش استراتژیکی نفت را در خلیج فارس به عهده داشته است. تاریخ مروارید و صید مروارید نوشته نشده است اما از دوران هخامنشیان مروارید صید می شده است. در نوشته ها و ادبیات ایرانی هزار ساله اخیر شاعران و نویسندگان ایرانی بسیار به صید مروارید اشاره شده است. «استخری» در قرن چهارم در کتاب مسالک الممالک بیان می کند که مرواریدها را از سواحل خلیج فارس به داخل کشور می بردند و مروارید خلیج فارس بی همتا است.

ابوعبدا… ادریسی در «نزهه المشتاق» که در قرن ششم نوشته شده است به شرح روش سنتی صید مروارید در خلیج فارس می پردازد: « در این خلیج همه مکان های غواصی وجود دارد، مکان های غواصی سیصد مکان مورد توجه است که همه آن ها معروف و مشهورند.ابوعبدا… ادریسی در همان کتاب ذکر می کند: «غواصی در سرزمین ایران نوعی صنعت است که آموخته می شود و در آموزش آن پول فراوانی خرج می گردد و آن به این گونه است که آن ها «خارج کردن نفس از گوش» را تمرین می کنند و می آموزند تا جایی که یک مرد در آغاز یادگیری اش دچار گوش درد می شود و از گوش هایش ماده ای جاری می شده و پس از آن معالجه کرده و آن را از درد و ملامت تبری می بخشند. گران ترین غواص کسی است که بیش از همه در زیر آب بماند.»

«عامریون» زرگر و جواهرساز بازار طلای اهواز که مصنوعات مروارید را برای صادرات به کشورهای اروپایی کارسازی می کند، درباره مروارید ایرانی می گوید: هنوز هم «مروارید ایران» در جهان رقیب ندارد و مجموعه داران جواهر و مروارید حتی مروارید بنفش و صورتی پرورشی سواحل ژاپن را که درخشندگی بسیار زیبایی دارد به مروارید خلیج فارس ایران ترجیح نمی دهند بلکه مروارید بی شکل اما طبیعی ایران در نظر آنان به مروارید رنگی و پرورشی تایلندی برتری دارد.

وی ظرفیت اشتغال آفرینی صنعت پرورش مروارید را یک میلیون فرصت شغلی می داند و می افزاید: اگر فرصت های شغلی جانبی نظیر کشتی های صیادی صدف، استخراج مروارید از دو کفه ای، پرورش و تولید مروارید رنگی را نیز برآورد کنیم یک میلیون فرصت شغلی دیگر در جنوب ایران به ویژه در سواحل بوشهر، دیلم و سراسر ساحل هرمزگان ایجاد خواهد شد و اقتصاد منطقه را دگرگون خواهد کرد.

جواهر فروش بازار مولوی تهران نیز گردش مالی مروارید را ۱۰۰ میلیارد دلار در سال می داند و به خراسان می گوید: در حالی که ایران مرکز اصلی مروارید جهان است اما متاسفانه از درآمد و گردش مالی این صنعت که بیش از ۱۰۰ میلیارد دلار برآورد شده است، سهم چندانی ندارد و این «در دریایی» بیشتر در بازارهای سنتی ایران خرید و فروش می شود. تبادل تجاری مروارید در ایران حدود ۱۰ میلیارد تومان گزارش شده که نسبت به گردش مالی جهانی آن بسیار ناچیز است. عبادی در ادامه می افزاید: نام مروارید با نام ایران گره خورده است و کالای انحصاری خلیج فارس از هزاران سال پیش تاکنون بوده است. در دانشنامه های بزرگ دنیا در تعریف واژه Pearl به معنای مروارید تصریح می کنند که خاستگاه آن سواحل جنوبی خلیج فارس است و اقتصاد بحرین و عمان، کویت و امیرنشین های آن سوی خلیج فارس پیش از اکتشاف نفت، برپایه تجارت مروارید ایران بوده است.

عبادی می گوید: باید بار دیگر صنعت تولید مروارید در ایران احیا و پرورش دریایی آن در ایران آغاز شود که به نظر من احیای صید مروارید در ایران منجر به رونق این صنعت در سراسر سواحل دو سوی خلیج فارس می شود و ایران همچون گذشته «پایتختمروارید جهان» شناخته خواهد شد.

مروارید تنها در ساخت جواهرات و تزئینات استفاده نمی شود بلکه کاربری های صنعتی و پزشکی نیز دارد. «زانایان» مربی دوره پرورش صدف مروارید ساز در تهران معتقد است که دانه های مروارید علاوه بر تولید جواهرات کاربری صنعتی دارد و پودر مروارید در برخی صنایع پولیش (صنعت صیقل و جلا) و حتی در ترکیب برخی داروها هم استفاده می شود و جایگزین مصنوعی نیز برای آن وجود ندارد.

این مربی در ادامه می افزاید: از پوسته صدف نیز در تولید اکسسورات (تزئینات داخلی منزل و خودرو) استفاده می شود و در طب سنتی نیز پودر صدف کامل که مجموعه ای از صدف آهکی و نرم تن آن است، کاربرد پزشکی سنتی دارد و علاوه بر آن پودر صدف در ترکیب جیره غذایی طیور (به منظور تامین کلسیم و منیزیم) استفاده می شود. در خارج از کشور از مروارید برای برخی اتصالات مفصلی و از پودر آن برای درمان برخی بیماری های چشمی استفاده می شود.

در کتاب «علم الادویه»، «مفردات طب سنتی ایران» نیز آمده است: مروارید طبیعتی سرد و خشک دارد و برخی گفته اند معتدل است ماهیت آن گوهری است معمولا سفید و درخشان که در اندرون برخی نرم تنان دو کفه ای مانند صدف مروارید به وجود می آید. وقتی جسمی خارجی مانند ذره ای شن بین صدف و پوسته اش قرار بگیرد، جانور لایه هایی مرکب از ماده آلی کونچیولینو بلورهای کلسیتیا آرگوانیترا به دور جسم خارجی ترشح می کند و از این لایه های هم مرکز رفته رفته مروارید شکل می گیرد. جنس مروارید با جنس دیواره درون صدف یکسان است، شکل مروارید اغلب نزدیک به کره (گرد) است هر چند به شکل های دیگر مانند گلابی و دکمه و حتی شکل های نامنظم هم دیده می شود. درشتی آن به درشتی دانه خشخاش تا تخم کبوتر است. رنگ مروارید اغلب سفید است ولی ممکن است به رنگ های صورتی و زرد و سبز و آبی و قهوه ای و سیاه نیز دیده شود. مرواریدسوراخ کاربرد طبی ندارد.

خواص و موارد استعمال آن نیز عبارت است از تقویت اعضای اصلی بدن به ویژه قلب که مفرح، قابض، حابس الدم(انعقاد خون) و مقوی چشم است و برای تقویت لثه کاربرد دارد. برای ضعف قلب، وسواس جنون، خفقان(تپش قلب)، ضعف معده، کبد و کلیه به صورت خوراکی مصرف می شود. برای اسهال دموی (اسهال خونی) و خون ریزی به صورت موضعی استفاده می شود. مرواریدمفرح قلب و روح بوده و به تمامی بدن سرایت می کند. برای بیماری های کلیه مفید است و سنگ های بدن را به وسیله ادرار دفع می کند.

پیشینه تاریخی و هنری تولید مروارید جنوب ایران موجب شده که ایرانی ها خلاقیت هایی در زمینه تولید «در دریایی» داشته باشند که این ابتکارات هم اکنون در سواحل صاحب نام پرورش مروارید مورد استفاده قرار می گیرد. محمد حنایی کارشناس اداره کل میراث فرهنگی استان بوشهر در این باره می گوید: ریشه تمامی دانش فنی پرورش مصنوعی مروارید، تولید مروارید رنگی و حتی مرواریدهای شکل دار از ایران است ومن به جرات می گویم اگر ژاپنی ها اکنون سرآمد پرورش مروارید صنعتی هستند، آموزگارانشان غواص های بوشهری و ایرانی بوده اند و هنر ایران در سواحل ژاپن مورد استفاده قرار می گیرد.

وی می گوید: مستندات تاریخی نشان می دهد که ایرانی ها مبتکر پرورش مصنوعی صدف مروارید بوده اند و برای اولین بار صدف را در قفس پرورش دادند تا مروارید درشت تولید شود، همچنین تولید مروارید رنگی، طلایی، بنفش ، زرد و سفید با طیف قرمز و رنگین کمان هم در دیلم و گناوه رواج داشته و گزارش هایی هم داریم که تولید مروارید شکل دار و حتی سوراخ در بوشهر انجام می شده است.

حنایی با اشاره به سفرنامه یک سیاح اروپایی در سال ۱۷۱۱ میلادی می افزاید: لاران می نویسد که برخی غواصان با قرار دادن دانه برنج در صدف مرواریدهایی دراز و شکیل صید می کنند و برخی از غواصان با ظرافت تمام چندین مروارید از یک صدف استخراج می کردند و این روش را به غواصان جوان هم آموزش می دادند.

این کارشناس تصریح می کند: حتی کاربردهای طب سنتی که در ایران رواج داشته و از مروارید و صدف برای درمان برخی دردهای موضعی استفاده می شد، الان در طب چینی استفاده می شود که از افتخارات ایرانی هاست.

با این حال به نظر می رسد که صنعت اصیل ایرانی پرورش و صید مروارید در دالان تاریخ به فراموشی سپرده شده و متولیان صنعت جواهر، پزشکی و طب سنتی، باید بار دیگر گذشته افتخارآمیز «مروارید ایران» را احیا کنند.

 نویسنده: سیدمحمود معلمی