شهرستان کنگان را بهتر بشناسانیم/ بخش اول؛

سفالگری را خوب معرفی کنیم و رونق بخشیم

عکس: سعید صفایی

اختصاصی هفته نامه ثلاث جنوب : این نشریه قصد دارد از این شماره، به راه های معرفی بیشتر و بهتر شهرستان کنگان از طریق ظرفیت های موجود انسانی، فرهنگی، تاریخی، هنری، اجتماعی، منابع طبیعی، صنعت و… بپردازد. در این شماره، به سفالگری به عنوان یکی ازظرفیت های کنگان جهت معرفی به کشور می پردازیم.

سفالگری(گوزه گری) یکی ازمشاغل سنتی وهنرهای دستی بشراست که دیرینگی آن به درازای تاریخ این مرز وبوم است و از دیرباز با فرهنگ و آداب و رسوم مردمان جنوب گره خورده و اکنون حضورش پس از سال ها همچنان در خانه و کاشانه این دیار نمایان است. مشتی خاک و آب که آماده همسفری با دستان نقشبند مردمانی سخت کوش و خلاق و دَوران چرخ می شود تا با هرم آتش به هنر، کیمیا شود و معجزه و لذت آفرینش را به نمایش بگذارد. دستان معجزه گر و پینه بسته هنرمند سفالگر با مهارت خاص گِل خام را بر روی چرخی در حال گردش شکل می دهد و اثری می آفریند که در دل خود رازهایی از گذر روزگار دارد. این اثر هنری گویای شرایط اقتصادی و اجتماعی دوره های مختلف تاریخی یک منطقه است و ناگفته های زیادی را در دل خود دارد.

در بندر کنگان نیز این حرفه پیشه و سابقه ای درخشان دارد و یکی از راههای ارتزاق مردمان این دیار بوده است، تا جایی که یکی از قدیمی ترین محله های این شهر به نام  کوزه گری نامگذاری شده است. با توجه به تحقیقاتی که توسط فرهنگ دوستان دراین منطقه انجام شده ، دیرینگی این حرفه در کنگان به اثبات رسیده است، اما اطلاعات موثق از آغاز و پیدایش این حرفه در این منطقه در دست نیست وآفت عدم نگارش سرگذشت و تاریخچه علوم که در بسیاری از زمینه ها باعث نقص تاریخ نگاری است دراین دیار نیز دیده می شود.

غلامرضا معصومی در کتاب سیراف(بندر طاهری)همچنین دکتر محمود ابراهیمی وحسن عبدالهی در کتاب همزاد دریا به مواردی ارزشمند درباره پیشینه و ساز و کار این حرفه اشاره کرده اند.  شباهت کامل کارگاه های سفالگری قدیم سیراف با کارگاه های کوزه گری در کنگان نشان از قدمت این شغل در کنگان دارد.

آب و هوای گرم ، خاک مرغوب و مناسب و همجواری با دریا و کشورهای حاشیه خلیج فارس، شرایط لازم را برای رونق بیشتر این شغل در این منطقه ایجاد کرده بود. با توجه به تحقیقات انجام شده و گفتگو با استادان این حرفه، نخستین کارگاه ها در محله کوزه گری دایر بوده که به علت گسترش شهر و ایجاد آلودگی هوا به بیرون از شهر منتقل شده و در حال حاضر در ورودی جنوبی شهر و در منطقه ای به اسم مُره، یکی، دو کارگاه سفالگری باقی مانده است که توسط فرزندان صفایی و صفا اداره می شود.  ازاستادان سفالگر در کنگان می توان به مرحوم زایر عبدالله صفایی، جد بزرگ خاندان صفایی و دو فرزند ایشان، مرحوم حاج عبدالرضا و حاج علی صفایی و در این چند دهه اخیرمرحوم حاج احمد صفایی و حاج عبدلله صفایی  و البته زایر مختار صفا اشاره کرد.  شرایط خاص جغرافیایی و آب و هوایی در این منطقه تاثیر زیادی بر نوع محصولات سفالگری داشته و ساخت ظروفی از قبیل کوزه، انواع قلیان، تنور، کشک ساب، خمره ، حبانه، گلدان و… از دیرباز رایج بوده است. این اقلام در زمان های گذشته و به ندرت در زمان حال به کشورهای حاشیه خلیج فارس و همچنین استان ها و شهرستان های همجوار نیز صادر می شده است.

این کارگاه ها فارغ از جنبه اشتغال و درآمد زایی، یکی از جاهای دیدنی و توریستی کنگان نیز محسوب می شود و در ایام نوروز ، تعطیلات، و معمولا در فصولی که هوا در این منطقه خوب است ، محل بازدید مسافران و مردم شهر و روستاهای اطراف است. از جایی که صنایع دستی یکی ازمهم ترین محصولات فرهنگی هر قوم و ملت است و مورد توجه گردشگران قرار گرفته است، می توان با رونق بیشتر این شغل به توسعه گردشگری در این منطقه پرداخت. ایجاد مسیرهای مورد نیاز در جهت آموزش این هنر به علاقمندان و تدارک  بازار مناسب برای خرید و فروش این گونه محصولات و فرهنگ سازی در جهت استفاده از ظروف سفالی به جای ظروف پلاستیکی و یکبارمصرف و ایجاد زمینه مناسب برای حضور بیشتر بانوان در عرصه هنر سفالگر از جمله اقداماتی است که می توان درجهت احیا و رونق دوباره این حرفه و هنر دیرینه درشهرستان کنگان انجام داد و زمینه مناسب برای اشتغال جوانان مستعد و جویای کار را فراهم ساخت. در سال های اخیر اکثر شهرها جهت معرفی منطقه خود روزی را مشخص نموده اند تا بدینوسیله بتوانند نام، آوازه، ظرفیت های فرهنگی، هنری، گردشگری، آداب و سنن و جاذبه های خود را در سطحی ملی و فرا ملی معرفی کنند.

هنوز از خاطرمان پاک نشده که قلعه شیخ حاتم که جزء میراث کنگان بود را تخریب کرده و به جای ان یک پارکینک مسطح و رو باز ساختند و به همین سادگی بخشی از پیشینه تاریخی کنگان از بین رفت و اکنون باید افسوس آن را بخوریم که ای کاش یک نفر جلوی این کار را می گرفت.

آری، کنگان یک شهر با پیشینه تاریخی و فرهنگی است که می تواند از طریق ظرفیت های موجود، توسط افراد و گروههای مختلف به سطح کشور معرفی شود تا برای مثال ناچار نباشیم وقتی به یک تهرانی یا هموطن عزیز دیگری بخواهیم آدرس بدهیم، بگوییم: کنگان در کنار فلان شهر واقع شده است. آری باید بگوییم ما اهل کنگانیم. کنگان با داشتن تاریخی غنی و پر بار به لحاظ فرهنگی، هنری، اجتماعی و سیاسی و همچنین میزبانی از ۶۰ درصد از اراضی پارس جنوبی، خود باید مکان آدرس دهی به دیگر شهرها و مناطق و حتی صنعت باشد.

معرفی یک شهر و شهرستان را می توان به واسطه  تک تک ظرفیت های موجود انجام داد به شرطی که این مهم در اولویتمان قرار گیرد و بدانیم هر ظرفیت یک پازل جهت معرفی شهرستان و جذب گردشگر و توریست است. جاذبه های فرهنگی، هنری و طبیعی، دریا و ساحل، هتل ها، مراکز علمی، بیمارستان و مراکز درمانی، بازار، صنعت از جمله مهمترین ابزارهای معرفی یک منطقه و جذب توریست هستند.

مدت هاست که کارگاه های سفالگری کنگان که روزگاری آوازه ای بلند در جنوب کشور و حتی تا حوزه خلیج فارس داشت، ناخوش احوال است. دلایل آن کم نیست و در این نوشته نیز به دنبال مقصران آن نیستیم.

عکس: حسن آهو خوش

چرا و چگونه این کارگاههای سفالگری باید مورد توجه قرار گیرند؟

اینکه صنایع دستی مانند سفالگری جزء پیشنه و تاریخ فرهنگی- اجتماعی مردم کنگان است شکی نیست؛ در اینکه باید این هنر و صنعت را زنده نگه داریم و به آیندگانمان منتقل کنیم نیز شکی نیست؛ اما سوالی که وجود دارد این است که چگونه؟

1. اولین و مهمترین اقدام، بالا بردن انگیزه متولیان این دو کارگاه سفالگری در کنگان است. جمعا تعداد افرادی که در این دو کوره به نوعی استاد هستند شاید ۵ نفر باشند. تمام زندگی و درامد و این افراد فقط سفالگری است. از آنجایی که حال و روز این صنعت در دنیای مدرنیته و البته مشکلات موجود در سر راه تولید سفال کم نیست، درآمد حاصل از این کار کفاف زندگی این افراد را نمی دهد. بهنظر می اید در اولین اقدام باید از یک محل معین یک ماهیانه ثابت را برای این افراد که تعدادشان شاید کلا ۵ نفر هم نباشد در نظر گرفت. این عامل نه تنها باعث تامین این اساتید می شود بلکه انگیزه حرکت و تولید و آموزش به نسل های بعد را نیز افزایش می دهد. یادمان باشد در چند سال گذشته بر اثر تصادف و سکته و … تعدادی از استاد کاران قدیمی سفالگری کنگان از عرصه کار کنار رفتند و این هنر در حال حاضر با خطر خاموشی انقراض برای همیشه مواجه است.
2. در مرحه دوم باید راه دسترسی آسان به محل مورد نظر ایجاد شود و تابلوی راهنمای جاده ای به سمت کارگاه سفالگری نصب گردد. الف: راه دسترسی به کارگاههای سفالگری در حال حاضر مطلوب نیست. نیاز هست که راه کنونی که خاکی و سنگ لاخی است مسطح و عریض گردد. برخی از افراد از ترس خراب شدن جلوبندی خودرویشان از خیر رفتن به سمت کارگاه های سفالگری می گذرند، ازاینرو راه دسترسی آسان می تواند یکی از موارد لازم و مهم در این خصوص باشد. ب: لازم است تابلویِ »به سمت کارگاه سفالگری کنگان« در کنار جاده اصلی کنگان به عسلویه نصب شود. حتی در ۲ سمت ورودی شهر کنگان نیز با یک سری تابلوها یا علائمی، رهگذران و مسافرانی که وارد شهر می شوند یا حتی قصد عبور از شهر کنگان را دارند، نسبت به وجود کارگاه سفالگری، محل دقیق آن و دیگر اطلاعات مورد نیاز آگاه نماییم. تابلوها در واقع علاوه بر موضوع آدرس دهی، می تواند عامل ترغیب افراد جهت رفتن به کارگاه های سفالگری و بازدید از آن محل نیز باشد.
3. انتقال گازوئیل به عنوان سوخت مورد نیاز کوره های سفالپزی یکی دیگر از معضلات و نیازمندی های متولیان کارگاه های سفالگری است. تامین این سوخت به شکل رایگان باید تحت هر شرایطی و با رایزنی های بین سازمانی (با محوریت فرمانداری شهرستان کنگان که خود نیز علاقه مند به رفع مشکلات سفالگران است) انجام شود. اینکه سفالگران هر روز و هر هفته مجبور باشند جهت تامین گازوییل انرژی بگذارند، هم وقت گیر و هم هزینه بر است. گازوئیل یکی از اصلی ترین نیازهای سفالگران است و تامین آن بسیار حائز اهمیت است.
4. انتقال برق به کارگاه های سفالگری نیز از دیگر موارد و مشکلات اصلی متولیان این صنعت و پیشه تاریخی در حومه شهر کنگان است. روشنایی از مهمترین نیازهای سفالگران در کارگاه و محوطه می باشد. این درخواست و مشکل نیز به نظر نمی آید که کار آنچنان پیچیده ای باشد و قطعا با درایت و راهکار مناسب از طرف اداره برق و فرمانداری شهرستان قابل حل است.
5. انتقال آب با تانکرهای حمل آب نیز یکی دیگر از نیازمندی های سفالگران در کارگاه سفالگری کنگان است. آب در کنار خاکِ مخصوص سفالگری به عنوان عناصر اصلی ساخت سفال می باشد و لذا انتقال منظم و به موقع آب می تواند بخشی از مشکلات متولیان امر را رفع نماید.
6. انعقاد تفاهمنامه با اداره آموزش و پرورش و حتی دانشگاه های منطقه جهت آموزش این هنر به دانشجویان و دانش آموزان علاقه مند نیز یکی از راهکارهایی است که می تواند این صنعت و حرفه را به نسل های بعدی منتقل کند. این کار برای دانشگاه ها می تواند تحت عنوان یک واحد اختیاری و برای دانش آموزان تحت عنوان اوقات فراغت، پرورشی، زنگ هنر، اردوهای آموزشی یا هر عنوان دیگر باشد. این کار علاوه ایجاد یک حس شور و نشاط و هیجان در میان نوجوانان و جوانان، می تواند موجب تعلیم تعداد زیادی از علاقه مندان نیز شود. از طرفی دیگر این اتفاق بزرگ می تواند موج و جریانی از اخبار روزانه و هفتگی را به راه اندازد و نام کنگان و صنایع دستی آن را به دور ترین نقاط کشور منتقل کند.
7. ایجاد ایستگاه های آموزش ساخت سفالگری در کنار این کارگاه ها [ یا در صورت نیاز با اتخاذ تدابیر و تامین امکانات لازم در نقاط پر رفت و آمد مانند پارک ها و…] نیز از دیگر مواردی است که می تواند در بحث تعلیم و اشاعه نام و فرهنگ بسیار موثر باشد. قطعا این کار موجب پویایی و ایجاد حس حرکت و نشاط در شهر می شود و علاقه مندان به کارهای هنری را حسابی بر سر ذوق و شوق و هیجان می آورد. از اواخر مهر ماه، هوای کنگان معتدل می شود و گرما کاملا فروکش می کند. این شرایط تقریبا تا اواخر اردیبهشت ادامه دارد. با توجه به وجود دریا و ساحل، امکانات مناسب، مهمان نواز بودن مردم کنگان و همچنین اقامتگاه ها و هتل های مختلف در کنگان و البته رستوران ها و فست فودهای مختلف و بازار جذاب ، شاهد روانه شدن سیل گردشگران به سمت این بندر زیبا هستیم. در فصل مدارس عمدتا چهارشنبه تا جمعه شاهد حضور گردشگران و مسافران در بندر کنگان هستیم. این یک فرصت کم نظیر جهت عرضه ظرفیت هایمان در همه زمینه ها به مسافران است. با توجه به موضوع مورد بحث، می توان سفالگری را به عنوان پیشنه فرهنگی و صنعت قدیمی این شهر در قالب یک برنامه ریزی مطلوب و البته جذاب به مسافران آموزش داد. این آموزش می تواند فشرده باشد در حدی که مسافران، دستی به گِل زده و بتوانند در مدت یکی دو ساعت، اثری هر چند کوچک را از خود خلق کنند و از آن فیلم عکس و کلیپ تهیه کنند . این مستندات قطعا به نام کنگان، در شهرها و روستاهای مسافران و گردشگران، دست به دست می شود و باعث تشویق سایر دوستان و آشنایان جهت حضور در کنگان می شود. مطمئنا همین افراد در هفته های بعد به اتفاق دوستان و آشنایان خود به کنگان سفر می کنند و از ساخت آثار سفالی، لذت می برند. لذت و هیجان کار سفالگری و و شکل دادن یک مشت گل با دست قابل وصف نیست و فقط موقعی که دستمان به گِل سفال بخورد می توانیم این حس خوب را تجربه کنیم. [ جزئیات بند ۷ و سایر بندها را می توان در جلسات حضوری با افراد تصمیم گیر در کنگان، بهتر و منطقی تر برنامه ریزی و اجرا کرد].
8. تبلیغات یکی از اصلی ترین و موثرترین راه جهت شناساندن پیشه و قدمت فرهنگی و تاریخی کنگان است. ظرفیت هایی چون عکس، کلیپ، خبر، نشریات، فضای مجازی مانند اینستاگرام ، واتس آپ و…، با کمترین هزینه می تواند نام بزرگ کنگان را به دورترین نقاط ایران و جهان اشاعه دهد و اعتلا بخشد. تهیه نقشه کنگان ( مشخص کردن اماکن مهم برای گردشگران) از جمله کارهای بسیار تاثیرگذاری است که مجموعه خبری ثلاث چند سالی آن را برای کنگان انجام داد و بسیار مورد استقبال قرار گرفت. در پشت این نقشه نیز جاذبه های منطقه چاپ می گردید. اکنون نیز می شود همین ایده را انجام داد و در پشت این نقشه به معرفی جاذبه هایی چون سفالگری، هتل ها و اقامت گاه ها، مراکز خرید، جاذبه های دیدنی و طبیعی مانند بندر تاریخی سیراف، چشمه بی بی حبش، پارک ساحلی بنک یا شاه حسین در بنک و موارد مهم دیگر به ترتیب اولویت پرداخت. هر کدام از موارد بالا مانند قدمت سفالگری در کنگان را نیز می توان به شکل تراکت یا بروشور به مسافران تقدیم کرد و اینگونه برای معرفی هر چه بیشتر فرهنگ و تاریخ و هنر شهر کمک کرد.
9. روز یا هفته فرهنگی کنگلن نیز به عنوان فرصتی مناسب جهت معرفی هرچه بیشتر سفالگری کنگان باید مورد استفاده قرار بگیرد. این کار صرفا نباید به شکل نمادین انجام گردد و فقط محلی برای بازدید مسئولین باشد بلکه باید با برنامه ریزی که انجام می شود، اثار این برنامه ریزی به خوبی دیده شود و به قولی»ملموس باشد« . سفالگری باید به عنوان یک برنامه جداگانه و مستقل در روز کنگان با همه تشریفات مرتبط و حضور همه رسانه ها و مسئولین منطقه و صنعت انجام گیرد. از ظرفیت صدا و سیمای بوشهر و همه خبرگزاری های استان که نمایندگان آن در شهرستان نیز فعالیت دارند، باید بهره گرفت. لازم است برای انتشار اخبار و کلیپ های تهیه شده از سفالگری کنگان هزینه کرد و از ظرفیت خبرگزاری ها، روزنامه ها و رسانه های کشوری نیز باید استفاده کرد. یادمان باشد هر نوع »هزینه کردی« برای کارهای فرهنگی-اجتماعی مانند موضوع فوق، یک سرمایه گذاری است. کنگان نیازمند سرمایه گذاری بیشتر در امور فرهنگی، اجتماعی و هنری است.
10. صنعت مستقر در جنوب استان بوشهر که حدود ۱۶ هزار هکتار از اراضی شهرستان کنگان را در اختیار گرفته است نیز در این مورد می تواند مشارکت خوبی داشته باشد. این مشارکت می تواند در قالب تامین بازار محصولات این کارگاههای سفالگری باشد که به واسطه سفارش مستقیم انجام گیرد یا پیش بینی یک حقوق ماهیانه برای همین تعداد انگشت شمار اساتید سفالگری کنگان باشد و البته سایر مواردی که در بالا برشمردیم.

یادداشت: دکتر زهرا احمد شمسی- مصطفی صفایی